De weg: het leven? [augustus 2013]

Nee, dit gaat niet over Jezus, hoewel de gemiddelde Congolees dat waarschijnlijk anders zou zien. Nog een vergelijking met Senegal: was daar het enige stenen, fatsoenlijke gebouw in een dorp een moskee, is dat hier vaak een kerk. De Belgen deden dit prima: hun katholieke kerken staan er nog altijd en zien er mooi uit. Verder wordt er her en der door de gemeenschap zelf flink geïnvesteerd in kerkenbouw. Ik ben de discussie ettelijke malen aangegaan en ben er nog niet uit, maar ik geloof dat ik toch liever zou investeren in fatsoenlijk onderwijs, voedsel en gezondheid dan in een kerkgebouw. Dat verhaal van die kwartels is mooi, maar ik zie het in Congo niet zo snel gebeuren. Goed, dat is een andere discussie. Dit gaat over een andere waarheid, een ander leven: de weg.

Al naar gelang je eerste ervaringen in OS, in een wanhopige danwel hoopvolle zoektocht naar antwoorden, oplossingen en houvast, heeft elke ‘young professional’ zoals wij heten, dit-is-het-fases. Gender, landbouw, gezondheid, vrije pers, educatie, veiligheid en rechtsorde, minderheden, tegenwoordig zelfs satellieten en andere buitenaardse technieken. Na mijn onderwijs-, veiligheids- en beleidscoherentie voor ontwikkeling-fases ben ik nu in een infrastructuurfase beland.

It’s roads, stupid!

Zuid-Kivu is niet bepaald gezegend met een goed ontwikkeld en onderhouden wegennetwerk. De route richting Goma is voor zo’n 50 kilometer (van de 150) geasfalteerd, een andere route die meer naar het westen loopt heb ik nooit verder dan 20 kilometer mogen zien, maar ik verwacht er niet veel meer van, en daarmee houdt het op: niet-wegen en niet-en domineren het beeld, met alle gevolgen van dien.

Om in Uvira (zo’n 100 kilometer ten zuiden van Bukavu) te komen, moet je weliswaar 25 kilometer door Rwanda reizen (omdat de alternatieve Congolese route redelijk onbegaanbaar door bergen leidt, en bovendien niet heel veilig is), maar verder is de weg redelijk. Geasfalteerd, niet echt onderhouden dus niemand weet hoe lang we hiervan zullen mogen genieten, soit. Aris zei me de vorige trip van Baraka terug naar Bukavu op te letten en het verschil tussen de dorpen op de route Baraka-Uvira (niet-weg) en Uvira-Bukavu (weg) te constateren.

Volgzaamheid zit in mijn natuur. Nu ken ik de geschiedenis en de sociaal-economische-politieke kenmerken van deze twee verschillende gebieden niet, dus in hoeverre een gevolgtrekking opgaat, is enigszins twijfelachtig. En toch.

Logischerwijs is er meer verkeer tussen Bukavu en Uvira. Langs de weg is daarmee meer bedrijvingheid, de ‘huizen’ zien er beter uit (grappig/treurig: als ik ‘huis’ zeg, denk ik nog altijd meteen aan de Nederlandse variant. Hoe een woord in een andere context volkomen misplaatst kan zijn. ‘Woonruimte’ dekt de lading beter…), er zijn meer winkeltjes. In Baraka is nauwelijks iets te krijgen en niet-Congolese levensmiddelen (ofwel alles behalve tomaten en maniokmeel) zijn schreeuwend duur. De huizen langs de weg zijn gemaakt van leem, hebben rieten daken, en er wordt nauwelijks iets verhandeld.

De route naar Uvira is onveilig, onveiliger dan die naar Baraka. Dit heeft ongetwijfeld een negatieve impact op langdurige ontwikkeling, om niet te spreken van de gruwelijke gevolgen van gewapend conflict voor mensen (vrouwen, want we zijn in Congo) in het algemeen. En toch.

Een weg brengt kansen. Mensen kunnen zich gemakkelijker verplaatsen, goederen kunnen verhandeld worden. Mensen kunnen handeltjes opzetten, hun horizon verbreden. Rapporteer maar eens een noodgeval aan een politiepost 40 kilometer verderop, terwijl het twee uur zal duren voordat de agenten ter plaatsen kunnen zijn (ik weet het, in Afrika waar de politie vaak meer kwaad dan goed doet, is dit misschien juist een zegen). Met een fatsoenlijke weg hoef je niet om het dorp een half functionerend gezondheidscentrum op te zetten; een ambulance zou snel ter plaatse kunnen zijn. Scholen zouden beter bereikbaar zijn, NGOs kunnen gemakkelijker werken, de gevolgen voor de private sector zijn enorm.

Maar wegen aanleggen is extreem duur, en daarmee voor veel NGOs praktisch onmogelijk. Wanneer ze toch eens een poging doen, gaat dat vaak mis. Aan de hand van het adagium ‘lokale capaciteit versterken’, wordt een nationaal wegenbouwbedrijf ingehuurd. Er wordt een som geld overgemaakt voor de bouw van, bijvoorbeeld, een brug in een ver afgelegen (oncontroleerbaar, dus) gebied. Gevolg: een brug van beroerde kwaliteit (omdat een groot deel van het geld in de zakken van bepaalde verantwoordelijken verdwijnt), die na een paar maanden onbruikbaar is. Op weg naar Kalemie kwamen we hiervan een voorbeeld tegen: met fondsen van de Wereldbank, onder ‘supervisie’ van een Franse NGO, bouwde een Congolees bedrijf een brug. We konden er niet overheen, maar moesten door de rivier heen (voordeel van het droge seizoen, dat kan), omdat de brug halverwege gescheurd was.

Congo: begraafplaats van goede intenties.

Banro, een Zuid-Afrikaans mijnbouwbedrijf, werkt geregeld aan het herstel van de wegen. Er is ongetwijfeld meer mis met Banro dat dat er goed is, maar met deze investering in infrastructuur kan ik alleen maar blij zijn. Banro doet dit uiteraard voor 100% uit eigenbelang, maar velen profiteren van de gevolgen. En nee, dit doet niet alleen maar goed: de Chinezen (zie onder) bouwen ook een weg, uiteraard in een voor hen relevant gebied (goud). Het gevolg is een weg door the middle of nowhere, geen weg langs dorpen. Hallo?

Ik zag het ook met UPDI. Een van de problemen van de boeren is hoe producten naar de markt te krijgen, velen zijn afgesloten van de productiewereld. Wat als je je producten niet af kunt zetten?

Natuurlijk gaat de formule weg = ontwikkeling niet op. En de dag waarop er een functionerende ambulance, met opgeleid personeel en voldoende materiaal, tussen Uvira en Baraka te zien is, er een politie-apparaat bestaat dat problemen oplost in plaats van ze te verergeren, en er scholen zijn met voldoende materiaal en leerkrachten die meer dan 50 dollar per maand verdienen… En toch.

De weg als één van de vele voorwaarden voor ontwikkeling: ik ben overtuigd. En de Congolese overheid gaat het niet doen. Ik hoor de critici al: “maar zo ontwikkel je donor-afhankelijkheid! De staat moet haar verantwoordelijkheid nemen.” Haha, ja, in Congo zeker. In principe 100% waar, maar als dit écht je argument is, zou je alle projecten in Congo moeten sluiten en ook Banro moeten verbieden wegen aan te leggen; dit is immers een overheidstaak. Maar de overheid gaat het écht niet doen; het levert voor hen namelijk niets op. Dus waarom zou je? De dag waarop de Congolese overheid oprecht verantwoording aflegt tegenover haar bevolking, eet ik mijn sokken op.

En: de Congolese staat is verre van onzichtbaar. De laatste tientallen kilometers weg richting Kalemie worden verbeterd, met WereldBank fondsen. Een Congolees bedrijf voert dit uit, tegelijkertijd zijn alle trucks en zware machines Chinees. Hoe werkt dat? Simpel: de gouverneur, samen met wat lokale politici en andere hotshots, zet een bedrijfje op (niet meer dan een kantoor met een computer of twee), dat op de tender van de WereldBank schrijft, en vervolgens de Chinezen inhuurt de klus te klaren. Ongetwijfeld in ruil voor een leuke goudmijn-deal, waardoor de Chinezen de weg voor een schijntje aanleggen (en het ‘bedrijf’ dit geld in de zak kan steken). Chinezen blij, acht Congolezen blij, en je hebt een weg.

Dit klopt natuurlijk van geen kant. En toch.

Zelfs ik begin inmiddels te denken: maar toch.

Er is dus wél een weg, en zoals ik al schreef: dat is belangrijk. Zijn mensenrechten, functionerende, democratische, transparante instituties een illusie in Congo? Hoe pragmatisch mag (moet) je zijn? Alle NGO’s staan op hun achterste benen over ‘de Chinezen’, die geen mensenrechten in acht nemen. Maar wat betekent dat hier? Het is een uitgekauwde discussie, de universaliteit van mensenrechten. Bedacht in het westen, weliswaar geratificeerd door VN-lidstaten (waaronder de DRC), maar als je het naleest… het is bijna grappig, ware het niet zo hemeltergend. Waar ga je beginnen?

En wat hebben de NGO’s bereikt? Een schooltje hier, een gezondheidscentrum daar, ondertussen wordt de helft van het geld weggesluisd. “De Chinezen doen tenminste iets, mensenrechten zijn een grap in Congo van dit moment. Het is nog te vroeg.”

Nu wil ik dit niet geloven, want ik ben idealistisch. Ik wil niet geloven dat een stel Chinezen die een weg neerleggen meer impact hebben op economische ontwikkeling dan al die NGOs die uit alle macht proberen een verschil te maken (en dan nog: is dat zo? Met die schofterige salarissen, lessen die niet geleerd worden, fouten die opnieuw gemaakt worden, de industrie die ontstaan is, het vechten om wie de meeste borden langs de weg kan zetten. Ook dat wil ik niet geloven.), ik wil niet geloven dat in de goudmijngebieden van Congo, zoals rondom Masisi, de mentaliteit hard en individualistisch is en puur om goud gaat, er veel gedronken wordt, geen enkele intentie tot ontwikkeling is, prostitutie hoogtij viert – zoals in het Wilde Westen, toen. Ik wil dat niet geloven, want het past niet bij mijn wereldbeeld, bij mijn idee van hoe ‘het’ eruit zou moeten zien, hoe ‘het’ zou moeten zijn.

Maar wat als het wáár is? Als dat pragmatisme de manier is?

Uiteindelijk lijkt het bijzonder weinig uit te maken: wie het ook bij het rechte eind heeft, we gaan een ontwikkeld, veilig Congo toch niet meer meemaken. De generaties na ons, misschien. Hopelijk. Wat niet betekent dat we het dan maar moeten laten zitten, overigens. Er zijn geen antwoorden op deze vragen, uiteindelijk maakt het niet uit: er is niet één waarheid. Het gaat er waarschijnlijk meer om aan de hand van welke, door jezelf gecreëerde, waarheid je je leven wilt leiden en wat daarvan de consequenties zijn. Maar kun je in je eigen waarheid blijven geloven als die door een bijzonder hardvochtige werkelijkheid aangevreten wordt?

Advertisement